Badacze z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW, którzy są na ekspedycji w Starej Dongoli w Sudanie odkryli pozostałości prawdopodobnie największego kościoła w średniowiecznej Nubii. Zdaniem dr. hab. Artura Obłuskiego, kierownika badań i dyrektora CAŚ UW, kościół pełnił funkcję katedry, a odkrycie to diametralnie zmieni wiedzę nie tylko o samym mieście, ale i o historii kościoła nubijskiego.

Katedra znajduje się w Dongoli – stolicy Makurii, jednego z trzech chrześcijańskich królestw. Stara Dongola jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Sudanie, obecnie ubiega się o wpisanie na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ekspedycja z CAŚ UW pracuje w regionie Dongoli od 1964 roku, kontynuując badania zainicjowane przez prof. Kazimierza Michałowskiego. Od 2018 roku prace prowadzone są w ramach grantu Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) pt. „UMMA – Urban Metamorphosis of the community of a Medieval African capital city”, którym kieruje dr hab. Artur Obłuski.

Siedziba arcybiskupa?

Nowo odkryty budynek mógł być siedzibą arcybiskupa zarządzającego hierarchią kościelną na przestrzeni ponad 1000 km wzdłuż Nilu, pomiędzy I a V kataraktą. Arcybiskupowi Dongoli podlegał m.in. biskup z Faras, którego katedrę odkrył zespół polskich archeologów pod kierownictwem prof. Kazimierza Michałowskiego 60 lat temu. Przypuszcza się, że wielki kościół mógł pełnić rolę katedry przy której postawiono grobowiec dostojników, zapewne biskupów. Potwierdzenie tej hipotezy będzie miało konsekwencje dla nubiologii. Za katedrę uważano dotąd budynek poza cytadelą, który traktowano jako wyznacznik zmian w architekturze sakralnej Nubii na przestrzeni stuleci.

Budowla stoi w samym środku cytadeli otoczonej murem o wysokości ok. 10 m i 5 m grubości. Z wykopalisk wynika, że w okresie makuryckim to tutaj biło serce całego królestwa – odsłonięto tu kościoły, pałac i duże willowe domy należące do elit kościelnych i państwowych. Rozpoznawcze badania nowej budowli przyniosły obiecujące rezultaty.

– Sondaż w absydzie ma ok. 9 m głębokości. To oznacza, że część wschodnia budynku jest zachowana do imponującej wysokości trzech pięter typowego bloku. A to daje ogromną szansę, że pod naszymi stopami znajdują się kolejne malowidła i inskrypcje, tak samo jak w Faras – wyjaśnia kierownik badań.

W stolicy połączonych królestw

W trakcie badań w 2021 roku udało się m.in. oczyścić mur absydy wraz z przyległą ścianą ceglanego kościoła, a także kopułę dużego grobowca położonego w centrum miasta. Ściany absydy, która była najświętszym miejscem w kościele, ozdobione są malowidłami przedstawiającymi dwa rzędy monumentalnych postaci. To największa absyda dotychczas odkryta w Nubii – jej średnica wynosi 6 m, a szerokość kościoła do którego należała to ok. 26 m.

– Jeśli nasze wnioskowanie się potwierdzi, to jest to największy kościół odkryty dotąd w Nubii. Równie istotne jest to, gdzie go znaleźliśmy – w samym sercu dwustuhektarowego miasta, stolicy połączonych królestw Nobadii i Makurii. Tuż na południowy-wschód od absydy dobudowano spory budynek przykryty kopułą. Dla takiego zespołu architektonicznego mamy świetną analogię: Faras. Tam katedra stała na samym środku cytadeli, a na wschód od niej zbudowano zwieńczony kopułą grób Joannesa, biskupa Faras. Z jedną różnicą: kopuła grobu Joannesa ma 1,5 m średnicy, ta jest pięć razy większa i ma 7,5 m – mówi dr hab. Artur Obłuski, kierownik projektu.

Ekspedycja organizowana jest we współpracy z  Wydziałem Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zadaniem konserwatorów, pracujących pod kierownictwem prof. Krzysztofa Chmielewskiego, jest bieżące zabezpieczenie odkrywanych malowideł, a w dalszej perspektywie przygotowanie ich do ewentualnej ekspozycji.

Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW od ponad 60 lat prowadzi badania wykopaliskowe i prace konserwatorskie w krajach basenu Morza Śródziemnego, Afryki i Bliskiego Wschodu. Aktualnie CAŚ UW prowadzi ok. 25 projektów na stanowiskach datowanych od czasów prehistorycznych, poprzez wszystkie okresy historyczne, aż po późny antyk i okres muzułmański w Egipcie, Sudanie, Etiopii, Tunezji, Libanie, na Cyprze, w Kuwejcie, Omanie i Armenii. CAŚ UW prowadzi też stacje badawcze w Kairze i Sudanie.

Kolejne sezony wykopaliskowe w Dongoli planowane są na jesień 2021 roku i zimę 2022 roku.