– W trakcie ostatnich dwóch dekad mamy do czynienia z ogromnym wzrostem zainteresowania prawem aborcyjnym na całym świecie – mówi prof. Marta Bucholc z Wydziału Socjologii UW, laureatka ERC Consolidator Grant. Prawna regulacja aborcji jest dziś jednym z głównych obszarów, w których toczą się spory o znaczenie najbardziej podstawowych praw człowieka: prawa do życia, do bycia wolnym od nieludzkiego traktowania, do ochrony zdrowia. Dlaczego porządki prawne krajów należących do tego samego systemu ochrony praw człowieka nie tylko różnią się od siebie, ale często zmierzają w zupełnie przeciwnych kierunkach?
Prof. Marta Bucholc z Wydziału Socjologii UW otrzymała ERC Consolidator Grant. Jest to piąty grant przyznany przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych w tym roku na UW i pierwszy w tej kategorii. Laureatka zbada wpływ prawa międzynarodowego na debaty dotyczące zmian prawa aborcyjnego w wybranych krajach. W projekcie „Using Human Rights to Change Abortion Law: Involvement Patterns and Argumentative Architectures in the Global Figuration of Human Rights” wykorzysta metody badań prawnoporównawczych, socjologicznych i lingwistycznych. Budżet projektu wynosi niemal 2 mln euro.
Jeden system, skrajnie różne regulacje
Laureatka wybrała sześć państw z trzech różnych regionalnych systemów ochrony praw człowieka. Europejski system prawny będą reprezentować Polska i Irlandia, interamerykański – Honduras i Argentyna, a afrykański – Senegal i Mozambik. W każdej z tych par jeden z krajów reprezentuje regulacje bardziej restrykcyjne, drugi – bardziej liberalne. W każdym z nich w ostatniej dekadzie odbyła się ogólnokrajowa debata na temat aborcji i dotyczących jej zmian w systemie prawnym.
– Regulacje prawa aborcyjnego zmierzają w bardzo różnych kierunkach. W jednych krajach, tak jak w Polsce, ustawodawstwo jest zaostrzane, dostęp do aborcji jest ograniczany, w innych, na przykład w Irlandii, jest ono liberalizowane i zwiększa się zakres przypadków, w których aborcja jest dopuszczalna – mówi prof. Bucholc. – Najbardziej uderzające są te przypadki, gdy dzieje się to w ramach tego samego regionalnego systemu ochrony praw człowieka, gdzie obowiązują te same umowy międzynarodowe i działa trybunał międzynarodowy, którego orzeczenia powinny być respektowane przez wszystkie państwa należące do danego systemu. W przypadku państw europejskich będzie to Rada Europy z Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu. Moglibyśmy się spodziewać, że porządki prawne państw w ramach jednego systemu będą się stawać coraz bardziej do siebie podobne, że kierunek zmian będzie taki sam we wszystkich krajach, także jeśli chodzi o regulacje dotyczące dopuszczalności aborcji. Tak jednak nie jest. Chcę znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego – kontynuuje badaczka.
Prawa człowieka – argument dwóch stron
Prof. Marta Bucholc przyjrzy się temu, jak argumenty odnoszące się do ochrony praw człowieka były używane do tego, aby zmienić prawo krajowe. W każdym z krajów, które laureatka będzie analizować, zmiana prawa aborcyjnego przebiegała inaczej. W Polsce był to wyrok Trybunału Konstytucyjnego, w Irlandii wynik referendum. Jednak w każdym z nich w debatach na temat aborcji padały argumenty odnoszące się do praw człowieka.
– Wszędzie obserwujemy to samo. Wszyscy mówią o prawach człowieka, ale różnie je rozumiejąc i umieszczając je w kontekście innych argumentów. Każda z tych debat ma swoją specyfikę lokalną, w każdej w nich inaczej konstruuje się argumentację – mówi prof. Bucholc. – Weźmy przykład Polski: argumentacja ze strony zwolenników zaostrzenia prawa aborcyjnego często odnosi się do dziedzictwa chrześcijańskiego i do religijnych źródeł tożsamości narodowej. Tego rodzaju argumenty wysuwane są, naturalnie, w wielu innych krajach, zwłaszcza przez przedstawicieli tradycyjnych społeczności chrześcijańskich czy muzułmańskich. Ale są także wątki charakterystyczne dla poszczególnych debat krajowych czy regionalnych. W Polsce pojawił się na przykład wątek praw osób z niepełnosprawnościami. W większości krajów afrykańskich o wiele częściej niż w Europie używa się argumentów odnoszących się do praw dziecka przysługujących nieletnim osobom ciężarnym. W aktualnych sporach o dopuszczalność aborcji w Stanach Zjednoczonych tradycyjnie kluczowe jest z kolei znaczenie prawa do prywatności – wyjaśnia badaczka.
Socjologia, prawo i język
W projekcie prof. Marta Bucholc wraz z zespołem posługiwać się będzie metodami nauk społecznych i humanistycznych. Ważna będzie analiza dyskursu w debatach prawniczych, społecznych czy politycznych. Analizie poddane zostaną akty prawne i orzeczenia sądowe. Planowane są również wywiady z ekspertami i aktywistami reprezentującymi różne stanowiska oraz analizy materiałów wizualnych.
Badania aktów prawnych, orzecznictwa oraz dyskursów społecznych i politycznych będą również prowadzone metodami językoznawstwa korpusowego z wykorzystaniem korpusów tekstów, które powstaną specjalnie na potrzeby tego projektu. Projekt otrzymał deklarację wsparcia konsorcjum naukowego CLARIN-PL, którego liderem jest Politechnika Wrocławska. – Będziemy badać język. Nie tylko to, jakich słów, związków frazeologicznych czy kolokacji używają uczestnicy debat, ale także to, jak są one nacechowanie emocjonalnie, w jakich kontekstach występują, w jakie wątki tematyczne się grupują i do jakich wyobrażeń się odnoszą – mówi prof. Bucholc.
Projekt „Using Human Rights to Change Abortion Law: Involvement Patterns and Argumentative Architectures in the Global Figuration of Human Rights” przewidziany jest na 60 miesięcy. Jego budżet wynosi prawie 2 mln euro. W tegorocznym konkursie ERC Consolidator Grants nagrodzono 313 projektów, w tym dwa z Polski. Więcej informacji znajduje się na stronie ERC >>
Fot. archiwum prywatne prof. M. Bucholc.
Prof. Marta Bucholc skończyła na Uniwersytecie Warszawskim socjologię i filozofię w Kolegium MISH oraz prawo na Wydziale Prawa i Administracji. Pracuje na Wydziale Socjologii UW w Katedrze Historii Myśli Społecznej i stale współpracuje z Centre de Recherche en Science Politique Université Saint-Louis Bruxelles w Belgii. W latach 2015-2020 wykładała na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Bonn. Specjalizuje się w socjologii prawa, socjologii historycznej, historii socjologii i teorii socjologicznej. Jest znawczynią figuracyjnej teorii procesów społecznych Norberta Eliasa. Pracuje nad rozszerzeniem paradygmatu figuracyjnego na obszar socjologicznych badań kultur prawnych.
Obecnie kieruje na UW grantem SONATA BIS Narodowego Centrum Nauki: „Kształtowanie się habitusu narodowego a proces cywilizacji w Polsce po roku 1989: podejście figuracyjne” oraz uczestniczy jako przedstawicielka UW w międzynarodowym konsorcjum realizującym grant Fundacji Volkswagena: „Towards illiberal Constitutionalism in East Central Europe: Historical Analysis in Comparative and Transnational Perspectives”.