W III w. tradycja tworzenia inskrypcji w cesarstwie rzymskim uległa przekształceniu i do V w. ich liczba miejscami znacznie spadła, a ich różnorodność, kształt, forma, dekoracje, użyte kroje pisma czy wreszcie okoliczności wystawienia całkowicie się zmieniły. – Gorące dyskusje wokół owej transformacji toczą się nieprzerwanie przynajmniej od lat 80. XX w., dotąd jednak nie osiągnięto zgody w zakresie odtworzenia jej przyczyn, przebiegu i skutków. Na pewno kryje się za nią coś więcej niż prosta korelacja z politycznym i militarnym kryzysem cesarstwa rzymskiego – mówi dr Paweł Nowakowski z Wydziału Historii UW, laureat prestiżowego grantu ERC.

Dr Paweł Nowakowski z Wydziału Historii UW otrzymał Starting Grant przyznawany przez European Research Council (ERC) na realizację projektu „Masters of the stone: The stonecutters’ workshops and the rise of the late antique epigraphical cultures (third–fifth century AD)” w wysokości prawie 1,5 mln euro.

W ramach projektu dr Nowakowski zbada zmiany w kulturze upamiętnienia u schyłku wczesnego cesarstwa rzymskiego i wpływ, jaki mieli na nie rzemieślnicy – kamieniarze wytwarzający napisy na stelach, bazach posągów, budowlach czy nagrobkach.

Celem badań jest wyjaśnienie transformacji tradycji epigraficznych wczesnego cesarstwa rzymskiego, która rozpoczęła się w połowie III w., a zakończyła powstaniem tzw. kultur epigraficznych późnego antyku.

– Dzięki temu możliwe będzie ujrzenie w nowym świetle powszechnie dostępnych dóbr prefabrykowanych, wzorowanych na zmieniających się przedmiotach kultury elitarnej, w szeroko pojętej zmianie kulturowej, a ich wytwórców–rzemieślników jako podstawowych pośredników kulturowych („cultural mediators”), dostosowujących kulturę elit do potrzeb warstw średnich i niższych – mówi dr Paweł Nowakowski.

Wyjaśnić transformację

W okresie cesarstwa rzymskiego inskrypcje, zwykle o treści upamiętniającej życie lub dokonania poszczególnych osób, konstrukcję budynków wspólnotowych czy też inne wydarzenia ważne dla lokalnych społeczności były powszechnym elementem krajobrazu miast, mniejszych ośrodków czy przydrożnych cmentarzy. W III w. tradycja uległa przekształceniu i do V w. liczba inskrypcji albo znacznie spadła, albo ich kształt, forma, dekoracje, użyte kroje pisma czy wreszcie okoliczności wystawienia uległy całkowitej zmianie.

– Gorące dyskusje wokół owej transformacji toczą się nieprzerwanie przynajmniej od lat 80. XX w., dotąd jednak nie osiągnięto zgody w zakresie odtworzenia jej przyczyn, przebiegu i skutków. Na pewno kryje się za nią coś więcej niż prosta korelacja z politycznym i militarnym kryzysem cesarstwa rzymskiego w III w. – dodaje dr Paweł Nowakowski.

Mistrzowie kamienia

– Nie mamy wątpliwości, że w wielu regionach to kamieniarze doradzali przeciętnym nabywcom, jaką formę inskrypcji warto wybrać z ograniczonego dossier gotowych kształtów płyt, dekoracji czy formuł dedykacyjnych. Niektóre takie „katalogi produktów” (tzn. zbiory formuł umieszczanych na pamiątkowych tablicach lub nadprożach domów) zachowały się nawet w formie rękopisów – mówi dr Nowakowski.

Zaproponowany przez dr. Nowakowskiego kierunek prac ma szansę przekierować uwagę badaczy antycznych inskrypcji z odbiorców i zleceniodawców na rzeczywistych wykonawców napisów – rzemieślników i ich warsztaty – jako na podstawowych agentów wertykalnego transferu kulturowego.

– Jeśli zdarzyło się, że kamieniarze jednocześnie wykonywali zlecenia specjalne dla lokalnej arystokracji, zapoznawali się z jej gustem w zakresie kultury upamiętnienia i trendami w kulturze elitarnej, mogli następnie czerpać z nich inspirację dla inskrypcji oferowanych mniej zamożnym nabywcom. Stawali się tym samym witalnym elementem wertykalnego (“top-to-bottom”) transferu kulturowego, a jednocześnie rodzajem filtra kulturowego, dopasowując nowinki kultury elit do potrzeb np. mniej zamożnego czy mniej wyrobionego literacko czy percepcyjnie klienta.

Badacze epigrafiki okresu cesarstwa rzymskiego dysponują niewielką liczbą narzędzi pozwalających poznawać warsztaty zajmujące się produkcją inskrypcji. Do tej pory ich uwagę przyciągały głównie: epigrafika kwantytatywna (krzywe epigraficzne), badania nad autoprezentacją osób lub grup wystawiających inskrypcje, dostrzegalność inskrypcji w krajobrazie miejskim czy bardzo popularne w ostatnich latach „studia wizualne” i „kultura oglądania”.

Dr Nowakowski planuje utworzyć zespół, który opracuje „Atlas warsztatów kamieniarskich” – zaawansowane narzędzie cyfrowe do gromadzenia danych o pojawiających się i znikających stylach dekoracji i krojach pisma, znakach kamieniarskich, podpisach kamieniarzy, szlakach handlu kamieniem, aktywnych w późnym antyku kamieniołomach czy innych markerach pozwalających na identyfikowanie większych i mniejszych warsztatów zajmujących się produkcją inskrypcji. Kolejną fazą projektu będzie budowa zregionalizowanych sieci warsztatów, które pozwolą na obserwowanie zmieniających się stylów i sprzyjających im środowisk.