„Język nie jest przezroczysty. Można niechcący kogoś obrazić lub wywołać niepotrzebne napięcie, używając słów, które uważamy za neutralne. Decydująca jest tu wrażliwość odbiorcy.” To fragment preambuły do rekomendacji dotyczących języka niedyskryminującego na Uniwersytecie Warszawskim. Poradnik został przygotowany przez uniwersyteckich językoznawców na wniosek Komisji Rektorskiej ds. Przeciwdziałania Dyskryminacji.
Społeczność akademicka Uniwersytetu Warszawskiego jest różnorodna. Wiąże się z tym wiele korzyści, w tym m.in. szansa na wymianę wiedzy i doświadczeń, weryfikację stereotypów czy otwarcie wobec innych kultur oraz punktów widzenia.
Czasem jednak nieznajomość norm i zasad obowiązujących w grupie, z którą dana osoba nie ma na co dzień bezpośredniego kontaktu może powodować problemy lub wątpliwości natury komunikacyjnej. Jakich słów i wyrażeń używać, by uniknąć – często nieświadomej – stygmatyzacji? Które zwroty adresatywne są poprawne? Jak werbalnie identyfikować ludzi, uwzględniając ich płeć, pochodzenie, orientację seksualną, wyznanie, wiek, wygląd czy sprawność fizyczną lub umysłową?
Pomocy w tym zakresie udziela opracowany przez uniwersyteckich językoznawców poradnik (Rekomendacje dotyczące języka niedyskryminującego na Uniwersytecie Warszawskim – pdf). Nie zawiera on wykazu norm regulaminowych, lecz wskazówki, dzięki którym komunikacja między poszczególnymi członkami społeczności akademickiej może stać się łatwiejsza.
W publikacji znaleźć można przykłady języka niedyskryminującego, a także ogólne uwagi dotyczące m.in. sposobów zwracania się do różnych grup społeczności uniwersyteckiej. Zostały one opracowane na wniosek Komisji Rektorskiej ds. Przeciwdziałania Dyskryminacji przez naukowców UW specjalizujących się w językoznawstwie polonistycznym.
Przykłady wskazówek językowych z poradnika:
- Nazwy żeńskie:
Studenci i studentki (ew. Studentki i studenci), którzy zapiszą się na lektorat…
Lepiej niż: Studenci, którzy zapiszą się na lektorat… Choć nazwy męskie są zwykle generyczne, czyli obejmują osoby obu płci, poprzestanie na nazwie męskiej może być dziś odbierane tak, jakby kobiety były wykluczane z zakresu osób, o których mowa.
Wykład inauguracyjny wygłosiła wybitna historyk sztuki, emerytowana profesor naszej uczelni, Anna Piotrowska.
Lepiej tak niż wygłosił wybitny historyk…emerytowany profesor… Użycie konstrukcji wybitna historyczka sztuki jest też możliwe, ale formę emerytowana profesorka stosujemy tylko wtedy, gdy zainteresowana sobie tego życzy.
Znana polska reżyserka nie zgadza się z opinią uznanej badaczki.
Zdanie Znany polski reżyser nie zgadza się z opinią uznanego badacza sugerowałoby, że różnica zdań istnieje między mężczyznami. Na szczęście słowa reżyser ani badacz nie funkcjonują jako tytuły, a utworzenie ich żeńskich odpowiedników nie nastręcza problemów. Można powiedzieć też znana polska reżyser (uznana badacz już nie), ale lepiej zastosować formę z żeńskim przyrostkiem.
Niezależnie od ograniczeń gramatyki warto, używając form żeńskich, pokazywać, że rozumiemy problem niewidoczności kobiet w języku. Nie bójmy się tworzyć nowe lub przywracać zapomniane formacje żeńskie typu językoznawczyni, naukowczyni, promotorka, polityczka, psycholożka, reżyserka. Nie bójmy się homonimii, nie pomylimy kobiety reżyserującej film z pomieszczeniem dla reżysera.
- Nazwy etniczne:
studenci, studentki z Afryki, mieszkańcy Afryki, Afrykanie, Afrykańczycy, Afrykanki
Na ogół lepiej niż czarnoskórzy mieszkańcy Afryki, czarni mieszkańcy Afryki, mieszkańcy czarnej Afryki itp. Zwykle nie ma powodu, aby mówiąc o ludziach, eksponować kolor ich skóry, zwłaszcza że kojarzy się to z rasizmem. Zdania w tej sprawie są jednak podzielone: niektórzy imigranci z krajów afrykańskich wolą być czarnoskórymi Polakami niż Afrykanami. Bardzo silnie obciążone negatywnym stereotypem jest słowo Murzyn, odbierane przez mieszkających w Polsce Afrykanów jako obraźliwe.
- Nazwy osób ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową:
osoby homoseksualne
Lepiej niż homoseksualiści. Rzeczowniki silniej stereotypizują i stygmatyzują niż wyrażenia opisowe, poza tym słowo homoseksualiści zostanie najprawdopodobniej odebrane jako odnoszące się tylko do mężczyzn.
- Nazwy osób ze względu na wyznanie:
chrześcijanie, chrześcijanki, żydzi, żydówki, Żydzi, Żydówki
Zgodnie z polską ortografią nazwy narodowości pisze się wielką literą, a nazwy grup wyznaniowych małą. Inaczej np. Polacy i Żydzi niż chrześcijanie i żydzi. W praktyce jednak widać tendencję do pisania Żydzi w obu znaczeniach.
- Nazwy osób ze względu na wiek, wygląd i sprawność intelektualną lub fizyczną:
osoba z niepełnosprawnością, osoby z niepełnosprawnościami
Lepiej niż osoba niepełnosprawna, choć określenie takie bywa używane i stanowi część nazw różnych instytucji lub ich części. Jeżeli wiemy, czego dotyczy niepełnosprawność i jest to istotne, możemy to dookreślić.
Autorzy rekomendacji dotyczących języka niedyskryminującego:
- prof. Mirosław Bańko – dyrektor Instytutu Języka Polskiego UW, członek Prezydium Komitetu Językoznawstwa PAN i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, autor licznych publikacji leksykograficznych i poradników językowych;
- prof. Jadwiga Linde-Usiekniewicz – kierownik Zakładu Językoznawstwa Ogólnego i Wschodnioazjatyckiego na Wydziale Polonistyki UW, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, autorka licznych publikacji z zakresu językoznawstwa, w tym słowników;
- prof. Marek Łaziński – pracownik Instytutu Języka Polskiego UW, członek Rady Języka Polskiego PAN, językoznawca specjalizujący się m.in. w gramatyce opisowej języka polskiego, członek zespołu projektu UW „Słowa na czasie”, organizatora plebiscytu na Słowo Roku.
