Królewski Uniwersytet Warszawski

Losy Uniwersytetu od samego początku były nierozerwalnie związane z historią samej Warszawy i do pewnego stopnia, z historią całej Rzeczypospolitej, która w wyniku rozbiorów dokonanych przez ościenne mocarstwa – Prusy, Austrię i Rosję – pod koniec XVIII wieku na przeszło stulecie zniknęła z mapy Europy. Nadzieje na odrodzenie państwa przyszły już w pierwszych dekadach XIX wieku. Przyniosły ją najpierw czasy napoleońskie, a następnie Kongres Wiedeński. Namiastką polskiej państwowości stało się najpierw Księstwo Warszawskie (1807-1813), a od 1815 roku, będące częścią imperium rosyjskiego, Królestwo Polskie.

 

Początki Uniwersytetu wiążą się z dwiema szkołami z epoki napoleońskiej – Szkołą Prawa z 1808 roku i założoną rok później Szkołą Lekarską. Obydwie szkoły, z czasem przekształcone w dwa ważne wydziały Uniwersytetu, miały kształcić specjalistów potrzebnych w codziennym funkcjonowaniu Księstwa Warszawskiego. Wielkimi orędownikami utworzenia Uniwersytetu byli hr. Stanisław Potocki, minister Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, oraz ksiądz Stanisław Staszic. Akt erekcyjny Uniwersytetu wydał car Rosji i król Polski Aleksander I 19 listopada 1816 roku. Odtąd Uniwersytet zaczął funkcjonować pod kierownictwem Rady Ogólnej ze Stanisławem Staszicem na czele. Oficjalna nazwa uczelni otwartej 14 maja 1818 roku brzmiała: Królewski Warszawski Uniwersytet.

 

Pierwszym rektorem uczelni został ks. Wojciech Anzelm Szweykowski. Godłem UW stał się orzeł z gałązkami wawrzynu i palmy w szponach, otoczony pięcioma gwiazdami symbolizującymi pięć wydziałów. Oprócz wydziałów Prawa i Lekarskiego w skład nowo powstającego Uniwersytetu weszły wydziały Filozoficzny, Teologiczny oraz Nauk i Sztuk Pięknych. Łączna liczba studentów uczelni stopniowo zbliżyła się do 800. Profesorów było 40-50.

 

Akademia Medyko-Chirurgiczna, Szkoła Główna i Cesarski Uniwersytet Warszawski

Klęska powstania listopadowego, jednego z najważniejszych przejawów walki o niepodległość narodu polskiego, w którym masowy udział wzięli studenci uczelni, przesądziła o zamknięciu uczelni. Zaledwie piętnaście lat po utworzeniu Uniwersytet przestał istnieć, a rok później większość jego zbiorów wywieziono do Petersburga.

 

Z biegiem lat wskrzeszenie w Warszawie wyższej uczelni typu uniwersyteckiego stawało się koniecznością. Chwilowa liberalizacja w Rosji umożliwiła w 1857 roku uzyskanie zgody na otwarcie w Warszawie polskiej uczelni – Akademii Medyko-Chirurgicznej. Dzięki staraniom margrabiego Aleksandra Wielopolskiego do Akademii pięć lat później dodano Wydziały Prawa i Administracji, Filologiczno-Historyczny i Matematyczno-Fizyczny, a tym samym reaktywowano Uniwersytet. Uroczyste otwarcie uczelni, która nosiła teraz nazwę Szkoły Głównej, nastąpiło 15 listopada 1862 roku, a pierwszym jej rektorem został Józef Mianowski.

 

Udział studentów Szkoły Głównej w powstaniu styczniowym, kolejnym wielkim zrywie patriotycznym, sprawił, że uczelnię zamknięto w 1869 roku.  Jej krótkie istnienie wywarło jednak wielki wpływ na tworzącą się wówczas polską inteligencję. Spośród 3000 studentów, którzy przez kilkanaście lat studiowali w Warszawie, wielu weszło później w skład polskich elit społecznych, przyczyniając się do rozwoju kraju i podtrzymania narodowej świadomości w najtrudniejszym okresie niewoli, do początku XX wieku.

 

Miejsce zlikwidowanej Szkoły Głównej zajął Cesarski Uniwersytet – uczelnia z wykładowym językiem rosyjskim. Wśród 1500-2000 studentów Polacy stanowili 60-70%, co nadal miało wielkie znaczenie dla nauki i kultury narodowej. Większość profesorów Uniwersytetu przyjechała jednak z Rosji.

 

W 1905 r., pod hasłem walki o polski uniwersytet, został ogłoszony bojkot rosyjskiej uczelni. Udział Polaków wśród studiujących w Warszawie spadł poniżej 10%, a większość dotychczasowych studentów wyjechała do innych uniwersytetów. Cesarski Uniwersytet przetrwał do 7 lipca 1915 roku.

 

Uniwersytet Warszawski w latach 1915-1945

 

W sierpniu 1915 roku wojska rosyjskie opuściły Warszawę, a ich miejsce zajęły wojska niemieckie. Władze niemieckie zezwoliły na utworzenie polskojęzycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Uroczysta inauguracja odrodzonego Uniwersytetu odbyła się 15 listopada 1915 roku w obecności niemieckiego gubernatora, generała Hansa von Beselera. Przywrócono wówczas dawne godło Uniwersytetu, a uczelnia zyskała większą samodzielność. Do studiów na Uniwersytecie po raz pierwszy też zostały dopuszczone kobiety. Pierwszym rektorem odrodzonej uczelni został uwielbiany przez młodzież dr Józef Brudziński.

 

Uniwersytet był jedną z pierwszych legalnie działających instytucji narodowych. Stosunkowo niewielu wykładowców (36-53) miało do czynienia z szybko rosnącą liczbą studentów. W ciągu czterech lat wzrosła ona z 1000 do 4500, przede wszystkim na wydziałach: prawa, filozoficznym (który łączył dyscypliny humanistyczne i matematyczno-przyrodnicze) oraz lekarskim.

Po odzyskaniu przez Polskę w 1918 roku niepodległości Uniwersytet po raz pierwszy w swojej historii mógł rozwijać się w warunkach wolności nauki i nauczania. Władze wszystkich szczebli pochodziły z wyboru. Wydziały miały decydujący wpływ na program nauczania i powoływanie profesorów. Jedynie finanse były kontrolowane przez władze państwowe. W krótkim czasie okazało się możliwe stworzenie uczelni, w której wiele dyscyplin uzyskało poziom europejski. Wielka w tym zasługa wybitnych profesorów, Polaków, którzy przenieśli się do Warszawy z uniwersytetów Rosji, Galicji i Europy Zachodniej.

 

Na początku lat 30. Uniwersytet Warszawski był już największym polskim uniwersytetem z 250 profesorami i docentami oraz 10 000 studentów. Liczba wydziałów wzrosła do ośmiu, zaczęły powstawać instytuty, grupujące katedry i zakłady z poszczególnych dyscyplin naukowych. Finanse i warunki lokalowe nie nadążały jednak za potrzebami. Panowała wielka ciasnota, a uczelnia wzbogaciła się tylko o kilka gmachów (Auditorium Maximum, budynki medycyny, fizyki i chemii). Pensje profesorów wynosiły 200% przeciętnej płacy pracownika umysłowego i 400%płacy górnika. Trzy czwarte studentów utrzymywało się z własnej pracy zarobkowej. Tylko 3% pobierało stypendia. 70% studentów pochodziło spoza Warszawy, ale tylko co siódmy mógł liczyć na miejsce w akademiku. Roczna opłata za studia była równa miesięcznej pensji pracownika umysłowego.

 

Po zajęciu stolicy przez wojska hitlerowskie Uniwersytet Warszawski, podobnie jak inne uczelnie, został zamknięty. Wielu pracowników, mimo grożącej im kary śmierci, nie przerwało jednak zajęć. Stopniowo powstawał – unikatowy w skali ogólnoświatowej – uniwersytet podziemny, na którego zajęcia w 1944 roku uczęszczało prawie 300 pracowników naukowych i 3500 studentów.

 

Nim skończyła się ponura noc okupacji, przyszły dla Warszawy i jej Uniwersytetu pełne heroizmu i nadziei dni Powstania Warszawskiego. Zabytkowy zespół Uniwersytetu stał się terenem zaciekłych walk powstańców ze zgrupowania „Krybar”.

 

Wojenne straty uczelni były ogromne. Budynki uczelniane uległy zniszczeniu w 60%, a zbiory w 70-80%. Szczególnie niepowetowane były jednak straty osobowe.

 

Uniwersytet po 1945 roku

 

Uniwersytet wznowił działalność w 1945 roku. Od końca lat czterdziestych nastąpiła odgórna stalinizacja uczelni. Na fali odwilży po 1956 roku odżyło życie akademickie. W większości dyscyplin udało się odbudować swobodę nauczania i badań.

 

Narastająca krytyka ustroju politycznego Polski doprowadziła w marcu 1968 roku do wystąpień studenckich stłumionych przez milicję. W wyniku tych wydarzeń, a także antysemickiej kampanii rozpętanej przez władze, Uniwersytet stracił wielu pracowników i studentów. Część z nich została zmuszona do emigracji z kraju. Uniwersytet pozostał jednak ośrodkiem niezależnej myśli, z którego wyszło wielu wybitnych intelektualistów, znaczna część opozycji politycznej, a także reformatorów w obozie władzy. Uniwersytet jest instytucją, której przedstawiciele walnie przyczynili się do odzyskania przez Polskę pełnej suwerenności, by następnie, po roku 1989, efektywnie współkształtować nową rzeczywistość.