Komentarze językoznawców do wybranych słów

 

Szczepienie

Słowo roku 2021 w różnych językach jest dobrą ilustracją, jak w historii języka nazywamy nowe zjawiska. Kiedy Edward Jenner wykorzystał zarazki krowiej ospy jako ochronę przed ospą prawdziwą (czarną), wykorzystał tez nazwę (virula) vaccina, czyli krowia od łac. vacca „krowa” i tak w nazwie każdej szczepionki w większości języków widzimy krowi pierwiastek. Wakcynacja przyjęła się na krótko i w polszczyźnie, ale ostatecznie wygrała inna metafora – ogrodnicza. Nauczyliśmy się podawać człowiekowi małą dawkę zarazków, żeby chronić go przed chorobą, tak jak od wieków przenosimy pęd jednej rośliny na drugą, żeby uzyskać lepszą zdrowszą odmianę. Oba zabiegi nazywamy po polsku szczepieniem od ogólnosłowiańskiego rdzenia szczep– ‘rozdzielać’. Rzeczownik szczep pierwotnie oznaczał uszlachetnione drzewo, dopiero później przenośnie „plemię”.

(prof. Marek Łaziński, UW)

 

Granica

Granica była już słowem września 2015, w roku, w którym słowem roku został rzeczownik uchodźca. Chodziło wtedy o granice południowej Europy, w roku 2021 chodzi o granicę polsko-białoruską. Słowo granica jeszcze niedawno kojarzone z dowolnym obszarem, z przekraczaniem, zamykaniem i otwieraniem (w pandemii), z paszportem (także covidowym), dziś łączy się z wyrazami kryzys, przekroczyć, nielegalnie, migrant, stan wyjątkowy, zasieki, mur, obrona, prowokacja.

(prof. Marek Łaziński, UW)

Zdalny

Przymiotnik zdalny pochodzi od wyrażenia z dali. Pojawił się w polszczyźnie po II wojnie światowej, lecz przez długie dziesięciolecia jego zasięg był ograniczony do sfery technicznej. Występował głównie w kontekstach związanych ze sterowaniem urządzeniami z pewnej odległości (wykorzystywano do tego fale radiowe, energię elektryczną itd.). Rozwój informatyki umożliwił kierowanie czymś „z dali” dzięki łączom internetowym – gdy więc pojawiła się taka możliwość, nie szukano nowego słowa do nazwania nowego sposobu łączenia się z obiektem umiejscowionym daleko od osoby sterującej urządzeniem, lecz przejęto wyraz, który był dobrze już osadzony w terminologii technicznej. Na przełomie wieków wciąż częste jest połączenie zdalne sterowanie, lecz odnosi się ono już do technologii informatycznych, a zdalny w dalszym ciągu jest wyrazem specjalistycznym.

(prof. Katarzyna Kłosińska, UW)

Lockdown

Lockdown to oczywista pożyczka z angielskiego, wyraz o bardzo negatywnych konotacjach, wywołujący wizję zamknięcia wszystkiego i ustanawiania maksymalnej społecznej izolacji w celu powstrzymania zarazy. Na gruncie polskich doświadczeń z pandemią nie wymyślono dla tego słowa polskiego odpowiednika.

(prof. Renata Przybylska, UJ)

Hybrydowy

Przymiotnik hybrydowy ma aktualnie trzy ważne odniesienia, czytelne w następujących kontekstach: hybrydowy tryb pracy, hybrydowa wojna i samochód –hybryda/hybrydowy. Uogólnione dla tych trzech różnych kontekstów znaczenie dałoby się chyba sprowadzić do następującego ‘złożony z elementów zwykle nie występujących razem lub wręcz się wykluczających’. I tak hybrydowy tryb pracy to dziś praca albo tzw. stacjonarna w miejscu zatrudnienia albo praca zdalna przez Internet. Hybrydowy samochód to samochód napędzany zarówno paliwem ciekłym, jak i elektrycznością. Hybrydowa wojna z kolei polega na łączeniu wielu różnych wrogich działań: konfrontacji zbrojnej, blokowania łączności, upowszechniania fałszywych informacji.

(prof. Renata Przybylska, UJ)